انجمن علمی فرش ایران

 
جرعه ای از جام عشق
سلسله گفتاری پیرامون هنر و هنرمندان قالی تبریز
تحقیق و نگارش از : سعید رونقیان تبریزی

مقدمه

تا کنون درموضوع قالی ایران و مجموعه عوامل آن  ، بسیار گفته و نوشته اند ، وهراندیشه ای با ویژه گیهای خاستگاه خود به شرح و وصف آن پرداخته است ، اما آنچه دراین میان جای تامل دارد عدم و یا کمینه بودن مطلبی گفتار و نوشتارهائیست که قالی وعوامل آن را آنگونه که هست ، نموده باشد و به عبارت دیگر، آنگونه قالی ایران وعوامل آن را نمایانده باشد که هویت مفهومی وموضوعی آن مستقل ازشخصیت حقیقی یا حقوقی گوینده یا نویسنده  ، برای خواننده یا شنونده قابل درک ودریافت باشد.

البته بی هیچ اشارتی برآگاهان امر روشن است که بررسی کارشناسانه وعلمی قالی ایران بطورهمه جانبه ، به جهت وسعت جغرافیایی وگسترده گی موضوعی ومفهومی آن ، امرچندان سهل وساده ای نیست ، مخصوصا آنگاه که عقبه تاریخی نیزبراین عوامل افزوده شود که درآن صورت وقتی سخن از قالی ایران است ، حیطه کلام از پارت و ماد است تا به امروز، درمنطقه ای به وسعت جغرافیایی ختن تا قسطنطنیه .

نگارنده همواره وبه هر بهانه ای متذکر این باورعقلی و علمی بوده است که هیچ کس نمیتواند به تنهایی قالی ایران را بطورهمه جانبه شناخته و بشناساند وادعای هرمدعی در این مقام جز لاف و گزاف نخواهد بود ، ولذا تنها راه شناخت فرش ایران روش استقرائی است تا بتوان از کنارهم نهادن مجموعه یافته های نظری وعملی همگان ، تعریف و توصیفی جامع و کامل از قالی ایران و مجموعه عوامل آن ارائه نمود.

درپی این اندیشه به نسبت وسع و توان ، در جهت شناساندن گوشه ای از قالی ایران آنهم در محدوده زمانی و مکانی معین ، سلسله گفتاری به علاقمندان تقدیم می شود که درهرمقاله ازآن به طور مستقل یکی از عوامل قالی تبریز اعم از طراح و نقاش ، تولید کننده ، خبره ، امضا ها ، وهرآنچه بنوعی در شکل یا هویت قالی تبریز نقشی داشته است ، معرفی خواهد شد .

لازم به ذکر است  که شرح و تفصیل جزئیات  هر مورد ، خارج از عهده مقالات بوده ،  لذا به ایجاب نوشتار، به صفات برجسته و نکات کلیدی هر مورد بسنده نموده و بگو نه ایکه خللی به موضوع وارد نشود رعایت اختصار شده است .

توضیح لازم دیگر اینکه  بحسب احساس ضرورت عقلی، بر خلاف عرف معمول از عوامل و نقش آفرینانی سخن آغاز می کنیم که در قید حیات و حدالامکان مرجع و منبع همین نوشتارها باشند ، چرا که اگراین نقد بگذاریم و به نسیه ها بپردازیم ، چه بسا همین افراد معدود و منابع محدود را نیز که بمثابه دائره المعارف هایی از احوال قالی تبریز هستند  ، بدون اخذ و ثبت هیچ شرح و احوالی از کف بدهیم .

مقاله هشتم

کیمیا

زهره فرش ایران

 در عرصه فرش دستباف تبریز ، کم نبوده اند کسانی که عاشقانه پای در دایره فرش نهاده و رنج ها و محنت ها ی فراوان بجان خریدند ، و چه بسا که حتی از ناسازگاری روزگار ، سرمایه آبروی خویش نیز در این قمارعشق باخته اند ، اما حاشا وکلّا که لب به شِکوه از فرش گشوده یا از کرده خویش اظهار ندامت کنند ، اینان هر چند که به قناعت لقمه نانی از خان فرش خورده اند ، اما نامی ماندگار برده اند . قلندرانی که فرش دستباف ، مانایی خویش را مدیون همت آنان است .

مرحوم استاد حاج حمید کیمیا را بی شک باید یکی از این نوادر و نوابغِ دست یازیده به هنرفرش دستباف دانست که در سال 1304 هجری شمسی در تبریز متولد شد. وی پس از دوران کودکی تا حدود سال 1344 ه. ش در داروخانه پدری در رشته دارومشغول فعالیت بود .

شغل پدری طبع والا و روح هنری او را ارضاء ننمود ، از اینروی با راهنمایی یکی از دوستان تقریبا در سال 1345 هجری شمسی یعنی حوالی 40 سالگی وارد عرصه تولید فرش می شود و بواسطه نبوغ و مدیریت ذاتی ، در زمانی اندک به استقلال در عرصه تولید دست یافته و به یکی ازرجال صاحب نظرو بهترین تولید کنندگان فرش تبریز بدل گردید.

در همین دوران استاد کیمیا در خیابان پاستور تبریز اقدام به تاسیس کارگاه متمرکز قالیبافی با بهترین امکانات فنی و سیستم مدیریتی می نماید که در آن 50 دار قالی در ابعاد مختلف قرار داشته ، وبه اقرارو تایید همه خبرگان فرش تبریز، کارگاه استاد کیمیا از نظر مدیریت و بهره وری، کارگاهی بی نظیر بوده است .[1]

اکثریت قریب به اتفاق قالیهای تولیدی در کارگاه استاد کیمیا ، توسط استاد حبیب الله خان امین افشار که یکی از چیره دست ترین طراحان نو آور، و صاحبِ سبک و ابتکار آن دوران بود ، طراحی و رنگ آمیزی میگردید ، وپشم مورد مصرف در آنها توسط مرحوم استاد مهدی رنگرز با رنگهای گیاهی و طبیعی رنگرزی میشده است .

طراحی بدیع ، مرغوبیت مواد و مصالح ، و ظرافت و کیفیت بی نظیر بافت ، سبب شد که در زمانی کوتاه شهرت تولیدات استاد کیمیا از بازار محلی فراتر رفت و به رسم زمانه نمونه هایی ناب ازآنها زینت بخش کاخ های سلطنتی گردید و آنگاه آفتاب شهرت مارک " زهره " درخارج ازمرزهای جغرافیایی ایران درخشیدن گرفته وزبانزد دوستداران فرش دستباف ایران شد .

وجه تسمیه  مارک " زهره " در این قالی ها ، بواسطه علاقه وافراستاد به دختر ارشدشان بود که نام وی را به جهت ماندگاری این مهر پدری ، نشان قالی هایشان نموده اند ، نامی که بواسطه همت ، پشتکارو اندیشه سالم استاد کیمیا ، چون نگینی بر تاج فرش ایران می درخشد . [2]

تولیدات استاد کیمیا قالی هایی درابعاد 6 متر الی 40 متری در رجشمار های 50 ، 60 و 70 بوده که در رنگهای مختلف می باشند [3]، در مواد اولیه این قالی ها از بهترین نوع پشم های وارداتی آمریکایی و استرالیایی ، و بهترین نوع ابریشم کاشان استفاده گردیده است . و به جهت مدیریت مستقیم استاد بر کیفیت و کمیت مواد و مصالح مورد مصرف در قالی های تولیدی ، هرگز نمی توان شاهد عیوبی از قبیل دو رنگی ، کیسی یا ناهمگونی بافت و غیره  در این قالی ها بود ، امری که مع الاسف امروزه کمتر شاهد آن در حوزه تولید فرش دستباف هستیم .

در سال 1357 ه. ش، حوادث تلخی برای استاد کیمیا روی می دهد که ازآن جمله تصرّف واداره کارگاه قالی بافی ایشان بدست افرادغیره خبره بوده است، در پی این امر، فرشهای نیمه کاره کارگاه توسط عوامل غیرخبره بطورمعیوب به اتمام رسیده وبه بازارعرضه می شوند که استاد همواره گله مند ازاین مطلب بودند ، نه ازآن جهت که ضرری مادی متوجه ایشان شده بود بلکه نگرانی وگله استاد ازجهت خسرانی بود که متوجه آبروی فرش دستباف ایران شده بود،لذا این سخن دردمندانه استاد برای نگارنده فراموش نشدنی است که باحزن ونگرانی خاصی فرمودند " اگر قالی معیوبی با مارک زهره دیدید بدانید که تحت نظارت من تولید نشده و حاصل همان زمانیست که مدیریت کارگاه بدست عواملغیر خبره بود " .[4]

بدنبال این مسائل استاد کیمیا در مهاجرتی خود خواسته  و به جهت دوری از آن خاطرات تلخ ، به مدت 25 سال از تبریزدوری گزیده و رحل اقامت به شهر فریمان مشهد می افکند ودر آنجا مجددا کارگاه فرشی دایرنموده وبه تولید فرش با همان مارک " زهره " ادامه میدهد [5]،  اما ظاهرا تقدیر قصد یاری نداشته ونتیجه مطلوب و مورد نظر حاصل نمی شود و پس از25سال دوباره در سال 1383 هجری شمسی استاد مجددا به تبریزرجعت و پس ازحدود چهار دهه فعالیت هنری ودرک نه دهه  فراز و نشیب زندگی ، بسال 1391 هجری شمسی در تهران ، دنیا را به اهلش نهاده و بار سفر آخرت می بندد .

با آنکه دوران ثمردهیِ عمرهنری استاد کیمیا به دلایل پیش گفته ، کوتاه وگذرا بوده است،لکن معجزه وار شاهد آثارفراوان فاخری از تولیدات ایشان با مارک " زهره " هستیم که هر کدام بنوبه خود در چهار گوشه جهان ، ورقی رنگین از کتاب هنر _ صنعت فرش دستباف ایران هستند .

تمامی مطالب برگرفته ازفرمایشات زنده یاداستاد کیمیا دردیدارحضوری با نگارنده درسال 1389بوده و دخل و تصرف نگارنده فقط در سطح املا و انشاء می باشد. 

سعید رونقیان تبریزی

ronaghian@gmail.com

1-  نگارنده این تائیدات را شخصا از اساتید بزرگواری چون مرحوم حاج عباسعلی اعلاباف ، مرحوم حاج احمد عماد ، استاد حاج ابراهیم پورنامی و استاد محمد علی قره باغی استماع نموده است.

2-  این مطلب را شخصا از مرحوم استاد کیمیا ، در حضور جناب آقای حاج میر موسی کوه کمری ( از یاران صمیمی استاد ) استماع نموده ام .  

3-  قالیهای تولیدی کارگاه استاد کیمیا بنا به اظهار خودشان در رج های 50 و 60 و 70 تولید شده اند و در رج پایین تر از 50 و بالاتر از 70 قالی تولید ننموده اند .              

4- این نقل قول دقیقا عین عبارت زنذه یاد استاد کیمیا می باشد که در ملاقات حضوری به نگارنده فرموده اند .

5- بنظرنگارنده و اهل خبره و به اذعان زنده یاد استاد کیمیا هرگز قالی های بافته شده در فریمان به کیفیت فرش های تولید شده در تبریز نبوده اند.